بلدیّۀ تهران

روز ۱۲ تیرماه به نام «روز شهرداری» نامگذاری شده است. شهرداری تهران در ۱۲ خرداد ۱۲۸۶ شمسی با نام «بلدیّۀ تهران» تأسیس شد. به نوشتۀ علّامه دهخدا، «بلدیّه» مؤسّسه یی بود که «در هر شهر در کار نظافت و خوبی آب و نان و چراغ و سوخت و خواروبار» تلاش می کرد.

تا پیش از دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه قاجار چنین مؤسسه یی هنوز به وجود نیامده بود و در هر شهر، هر کسی جلوِ خانه یا مغازه اش را رُفت و روب می کرد. در زمان ناصرالدین شاه «ادارۀ احتسابیه» به وجودآمد که دو شعبه داشت: «احتساب» و «تنظیف» که در هر کدام عده یی به نام «فرّاش، نایب و سُپور» مشغول کار بودند.

وظیفۀ ادارۀ احتساب، تأمین و حفظ نظافت شهر بود.
 

ناصرالدین شاه برای «دفع مواد زائد و زباله و پاکیزگی شهر تهران» فرمانی به خط خود صادرکرد. 
«دستور العمل تنظیف شهر تهران» دارای نُه بند بود. خلاصۀ برخی از بندهای این دستورالعمل چنین است:
«اوّلاً، شهر و اطراف شهر و محلات اندرون و بیرون کلاً باید پاکیزه باشد و ابداً زَبیل (=زباله، آشغال) و کثافات از هر جور و هر قسم نباید در کوچه ها و معابر و پس¬کوچه ها دیده شود. 
 

ثانیاً، ‌شهر و محلات بیرون/ اندرون عبارت از خانه و دکان و حمام و مستغلّات و کاروانسرا و محوطه و میدانهاست و هر یک از این بناها صاحبی دارد. هر صاحبخانه و مستغلّ مجبور است و محکوم که جلو و اطراف خانه و مِلک خود را هر روز جاروی کند و پاک نماید و َزبیل و کثافات ظاهره را مفقودالاثر نماید و اگر از این خانه ها و املاک خالصه دیوان (=املاک دولتی) باشد، امین حضور باید از جانب دولت رفع کثافاتش را بکند.
 (آقاعلی آشتیانی ـ امین حضور ـ از رجال درباری و از پیشخدمتهای ویژۀ ناصرالدین شاه بود که در سال ۱۲۸۶ مسئول امور «احتساب» تهران شد. چهار راه «امین حضور» در تهران به نام اوست).

ثالثاً، قَراول بدهند (=نگهبانی بدهند) که آبهایی که از کوچه ها جاری است کوچه را کثیف و لجن نکند که به آن واسطه عفونت در هوا ظاهر شود و آبِ آب انبارهای شهر را ماهی دو مرتبه خالی کرده عوض کنند و آب تازه بیندازند.

رابعاً (=چهارم)، هر جا سقف کوتاهی، دیوار خرابه یا سقف خراب شکسته یا کوچه خرابی و محل خرابی ملاحظه کند همه را بالمرّه از بیخ و بن خراب کرده، صاحب و مالکش را مجبور نماید که در نهایت خوبی بسازد و اگر خالصه باشد دیوان می سازد...

سابعاً (=هفتم)، هر جا خاکروبه و زَبیل زیاد و تَل (=انبوه) باشد حُکماً در حریم و در خانه و دکان و مستغلّات هر کس باشد، مجبور کنند بردارند و مفقودالاثر نمایند و اگر در حریم خالصه جاتِ دیوان باشد، بارکشهای دیوان بردارند.

ثامناً (=هشتم)، رختشورخانه ها که در شهر و خارج و مَبال (=مستراح)ها و قبرستانهای با دیوار در خارج شهر، که به اطلاع حکیم باشی طولوزون قرار شده است، بسازند، از حالا برآورد خرج آنها و نقش و مکان آنها را معین کنند، به اطّلاع معمارباشی... داده شود، امین حضور خودش مراقب بوده بسازد و به اتمام برساند...».

(سبزه میدان تهران پیش از بازسازی در دوره صدارت امیرکبیر)

 بعد از پیروزی انقلاب مشروطه در زمان مظفرالدین شاه، و تشکیل مجلس شورای ملی، قانون «بلدیّه» در سال ۱۲۸۶ شمسی به تصویب مجلس رسید و اولین «بلدیّه» رسمی در «سبزه میدان» تهران تأسیس، و وظیفه اش «حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین» اعلام شد.

رئیس «انجمن بلدیّه» از میان اعضای انجمن با اکثریت آرا برگزیده می شد. دکتر خلیل اعلم الدوله ثقفی اولین رئیس بلدّیه تهران بود.

(دکتر اعلم الدوله به اتّفاق پسران و نوه هایش)
 

پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، با روی کار آمدن سید ضیاءالدین طباطبایی با عنوان رئیس‌الوزرا، ادارۀ بلدیه از حالت یک انجمن شهری خارج شد و به صورت «شهرداری» وابسته به دولت شد و ریاست تشکیلات آن هم زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت.

در سال ۱۳۰۰ شمسی «گاسپار ایپکیان» از سوی سید ضیاء الدّین رئیس بلدیه تهران شد. وی اقدامات مهمی در تهران انجام داد، از جمله تأمین روشنایی خیابانهای امیریه، لاله‌زار، استانبول... 

در این زمان ساختمان بلدیه در قسمت شمالی میدان توپخانه بنا شد که تا اوایل دهه ۱۳۴۰ پا برجا بود. 
 

در سال ۱۳۰۲ شمسی کریم آقا بوذرجمهری شهردار تهران شد و چند سال در این سِمت باقی ماند (۱۳۰۲- ۱۳۱۲ش). او با تلاش بسیار تهران را از شهر قدیمی به شهر جدیدی تبدیل کرد. در بازسازیهایی که به دستور او انجام شد، دروازه‌های قدیمی تهران هم ازمیان رفت.
 

در سال ۱۳۰۹ شمسی قانون بلدیه ۱۳۲۵ قمری ملغی شد و قانون جدیدی جای آن را گرفت.
 

از این پس «انجمن بلدی» استقلالش را از دست داد و زیر نظر وزارت داخله (وزارت کشور) قرارگرفت و این وزارت خانه ریاست بلدیه را منصوب می کرد و زیر نظر دولت اداره می شد.

منبع :بلدیّۀ تهران